کامل‌ترین مجموعه برگ‌نوشتۀ قرآنی به خط حجازی از سدۀ نخست هجری
سندی مهم از تاریخ کتابت و قرائت قرآن کریم
در دوران آغازین اسلام
معرفی آغازین
نسخه‌های قرآنی به جا مانده از نخستین قرون اسلامی، هریک سندی برای شناخت تاریخ کتابت و قرائات قرآن کریم به شمار می‌آیند. از این جهت، نسخه‌های هرچه قدیمی‌تر، شاهدی صریح‌تر و ارزشمندتر برای شناخت کهن‌ترین رویدادهای مرتبط با تاریخ متن و کتابت قرآن به شمار می‌آیند. طبیعی است برخی از این اسناد و مدارک، دانش‌های گذشته ما را ــ که مبتنی بر داده‌های منابع اسلامی و مکتوب کهن بوده‌اند ــ تأیید می‌کنند و پاره‌ای نیز به ما کمک می‌کنند اطلاعات گذشتۀ خویش را از نو بازسازی یا تصحیح کنیم. اطلاعاتی دقیق‌تر درباب چگونگی کتابت آغازین قرآن، انواع مختلف ترتیب سُوَر، پیدایش و رواج قرائات رسمی و قرائات شاذ، اختلاف در رسم و املاء، اختلاف مصاحف الأمصار، تسمیۀ سوَر قرآن، سیر تحول علامت گذاری (نَقْط و اعراب) در متن قرآن، و به‌کارگیری تذهیب و سایر علایم مصحف‌نگاری در هنگام کتابت قرآن، همگی در سایۀ مطالعۀ بیشتر و پژوهش دقیق کهن‌ترین نسخه‌های قرآنی فراهم خواهد آمد.
«مصحف مشهد رضوی» یا Codex Mashhad عنوانی است برای مجموع دو نسخۀ قرآنی با خط حجازی کهن به شماره‌های 18 و 4116 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی (مشهد). این اثر با 252 برگ، کامل‌ترین مجموعه اوراق از یک قرآن کامل از سدۀ نخست هجری در سراسر جهان به شمار می‌آید که بیش از 95% متن قرآن را در بر دارد. با توجه به ویژگی‌های متنی این مصحف، ویژگی‌های رسم، غرائب املائی، اختلاف قرائات، چینش یا ترتیب بندی سوره‌ها، و نهایتاً بر پایۀ آزمایش‌های متعدد کربن 14، روشن شده است که بخش اصلی این نسخه در دورانی بسیار زودهنگام، و در سدۀ نخست هجری کتابت شده است.
مجموع ویژگی‌های این مصحف، در کمتر نسخه‌ای از قرآن‌های کهن به خط حجازی یافت می‌شود. از این رو، «مصحف مشهد رضوی» یکی از مهم‌ترین اسناد عینی در شناخت ما از تحولات تاریخ متن قرآن کریم در سدۀ نخست هجری است.
این اثر بر روی پوست در قطع بزرگ (حدوداً 50×35 سانتی متر) در سدۀ نخست هجری در مدینه یا کوفه کتابت شده و تا چند دهه بعد احتمالاً در کوفه بوده است. این مصحف در قرون بعدی به خراسان انتقال یافته و در اختیار عالمان و مُقریان نیشابور بوده است. در اواخر قرن پنجم هجری، مالک این نسخه با نگارش وقف‌نامه‌ای در آغاز نسخه، آن را بر حرم امام رضا عیه السلام وقف کرده است. بنا به اظهار واقف و مالک نسخه، مصحف مشهد رضوی در هنگام وقف در اواخر سدۀ پنجم هجری در دو جلد مجزا تدوین و صحافی شده بوده است. اکنون پس از گذشت 9 قرن از زمان وقف، بخش نخست مصحف به شمارۀ 18 و بخش دوم آن به شمارۀ 4116 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
با انجام برخی پژوهش‌های نسخه‌شناختی طی ده سال گذشته، جایگاه و اهمیت این اثر منحصر به فرد در میان سایر قرآن‌های کهن کتابخانۀ آستان قدس رضوی بیشتر هویدا شده است. متن کامل «مصحف مشهد رضوی» اکنون با تحقیق و توضیحات و مقدمۀ مرتضی کریمی‌نیا، از سوی «مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث» در سال 1401-1402 (2022-2023 میلادی) به صورت فاکسیمیله به دو زبان عربی و انگلیسی منتشر شده است.
مشخصات کتابشناختی اثر انتشار یافته چنین است:
مصحف المشهد الرضوي: الجامع للنّسختين المرقّمتين 18 و 4116 في مكتبة العتبة الرضوية بمشهد، تصدير: جواد الشهرستاني، دراسة وتحقيق: مرتضی کريمي‌نیا، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحياء التراث، 1401ش/ 1444ق/ 2022م. 1024ص. شابک: 8-664-319-964-978.
Codex Mashhad: Qurʾān Manuscripts Nos. 18 & 4116 in the Āstān-i Quds Library, edited by: Morteza Karimi-Nia, foreword by: Jawad al-Shahrestani, Qom: The Alulbayt Islamic Heritage Institute, 1444/2022, 1024pp. ISBN: 978-964-319-664-8.
مصحف المشهد الرضوي: تاريخه وخصائصه، تأليف: مرتضی کریمي‌نیا، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحياء التراث، 1402ش/ 1445ق/ 2023م. 192ص. شابک: 3-665-319-964-978.
Codex Mashhad: An Introduction to its History and Contents, Morteza Karimi-Nia, Qom: The Alulbayt Islamic Heritage Institute, 1445/2023, 192pp. ISBN: 978-964-319-665-3.
